Długi cień czarnobylskiej EJ – (nie)jeden ukraiński Żarnowiec

Na terenie niepodległego państwa ukraińskiego funkcjonuje kilka elektrowni jądrowych. Oprócz nich istnieje również kilka kompleksów, których budowa nigdy nie została ukończona. Zdecydowany wpływ na ograniczenie ambitnych planów wznoszenia kolejnych siłowni jądrowych na terenie dzisiejszej Ukrainy miało tragiczne wydarzenie, które zdarzyło się w nocy 26 kwietnia 1986 roku. W niniejszym tekście przyjrzymy się ukraińskim jądrowym elektrowniom-widmom, których przyszłość przykrył długi cień Czarnobyla.

Na wstępie, nim bezpośrednio pochylimy się nad kwestią ukraińskich elektrowni jądrowych, warto po krótce naszkicować zarys rozwoju energii jądrowej Ukrainy (a wcześniej Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej).

„Niech atom będzie robotnikiem, a nie żołnierzem”

W latach 60. XX wieku w Związku Radzieckim przeprowadzono analizy dotyczące bilansu paliwowo-energetycznego całego kraju, a także poszczególnych jego regionów. Na podstawie zgromadzonych danych określono, iż za około 10-15 lat w europejskiej części ZSRR wystąpi poważny kryzys energetyczny, ze względu na intensywny rozwój wielu gałęzi przemysłu. W związku z powyższym rozpoczęto prace zmierzające do zabezpieczenia i zagwarantowania w przyszłości dostaw energii bez przeszkód, poprzez niemalże masową budowę elektrowni jądrowych.

Pierwsze cywilne siłownie jądrowe w ZSRR wywodziły się bezpośrednio z obiektów wojskowych, które zostały przekształcone do produkcji energii dla przemysłu oraz mieszkańców państwa radzieckiego. Podstawowymi sowieckimi reaktorami wytwarzającymi energię elektryczną były RBMK (ros. Реактор Большой Мощности Канальный –  Reaktor Kanałowy Dużej Mocy) oraz WWER (ros. водо-водяной энергетический реактор – Wodno-Wodny Reaktor Energetyczny). Abstrahując już od złożoności obu konstrukcji, najważniejszą różnicą  pomiędzy nimi jest moderator: w RBMK stosowano grafit, natomiast w WWER wykorzystywano wodę.

Kolejne kluczowe rozróżnienie, warte odnotowania, dotyczyło bezpieczeństwa obu konstrukcji. RBMK powstały na bazie reaktorów, które miały produkować pluton, dlatego też ich pręty paliwowe musiały być łatwo dostępne w trakcie codziennej obsługi. W związku z tym reaktory RBMK nie były zamknięte w żadnej specjalnej obudowie bezpieczeństwa. Natomiast reaktory WWER posiadały już takie zabezpieczenie.

Historia energii jądrowej w Ukrainie rozpoczęła się w… Czarnobylu. Właśnie tam w 1977 roku uruchomiono pierwszy reaktor RBMK-1000 (o mocy 1000 MW), przeznaczony do użytkowania przemysłowego. Paradoksalnie elektrownia jądrowa w Czarnobylu (a raczej tragiczne wydarzenia z kwietniowej nocy ’86 r.) stała się początkiem końca dynamicznego wznoszenia dalszych siłowni jądrowych, a także istnienia samego ZSRR (jako jeden z wielu kluczowych czynników upadku „czerwonego olbrzyma o glinianych nogach”).

O katastrofie w Czarnobylu powstało wiele opracowań, artykułów, książek, czy filmów lub seriali. W związku z tym przytaczanie w tym miejscu po raz kolejny tej  –  jakże fascynującej wielu ludzi – historii mija się z celem. Dlatego też odsyłam do zagłębienia się w tych wydarzeniach na własną rękę. W tym miejscu warto jedynie wyróżnić, że katastrofa w Czarnobylu miała poważny wpływ na dalsze losy elektrowni jądrowych nie tylko w ZSRR / Rosji, ale też w Ukrainie (a być może nawet na cały świecie).

Praca wre w reaktorach WWER

Początek lat 70. XX wieku można określić jako istotny okres dla ukraińskiej energetyki atomowej. Wówczas rozpoczęto wznoszenie wielu kompleksów energetycznych. Warto pokrótce przyjrzeć się jak powstawały kolejne ukraińskie elektrownie jądrowe, które funkcjonują do dnia dzisiejszego.

Rówieńska EJ

W 1971 roku rozpoczęto projektowanie zachodnioukraińskiej elektrowni jądrowej. Ostatecznie kompleks otrzymał nazwę Rówieńska Elektrownia Jądrowa (ukr. Рівненська атомна електростанція). Budowę kompleksu rozpoczęto w czerwcu 1973 roku w pobliżu miasta Warasz (ukr. Вараш) na Polesiu Zachodnim przy rzece Styr. Uruchomienie dwóch pierwszych bloków energetycznych z reaktorami WWER-440 miało miejsce w latach 1980-1981.

Kolejny reaktor rozpoczął pracę pięć lat później – w 1986 roku. W pierwszej połowie lat 80. XX w. zainicjowano wznoszenie czwartej siłowni jądrowej w rówieńskiej elektrowni. Miała ona rozpocząć funkcjonowanie w 1991 roku. Jednakże w 1990 roku Rada Najwyższa Ukrainy wprowadziła moratorium wstrzymujące wznoszenie obiektów jądrowych na obszarze państwa ukraińskiego.

Prace wznowiono dwa lata później, po zniesieniu wspomnianego moratorium. Przed samym restartem budowy reaktora numer 4 przeprowadzono inspekcję, mającą na celu sprawdzenie obecnego stanu konstrukcji. Oprócz tego przygotowano program modernizacji wznoszonego kompleksu, a także zgromadzono dokumentację projektową do zakończenia budowy. Ostatecznie najnowsza siłownia jądrowa, której serce stanowi reaktor WWER-1000, rozpoczęła pracę 10 października 2004 roku.

Na początku lipca 2018 roku ogłoszono plany rozbudowy rówieńskiej elektrowni o reaktor numer 5.

Chmielnicka EJ

W 1975 roku podjęto decyzję o budowie elektrowni jądrowej niedaleko miasta Netiszyn (ukr. Нетішин) w obwodzie chmielnickim. Kompleks energetyczny miał docelowo składać się z czterech bloków energetycznych. W 1981 roku rozpoczęto prace budowlane na terenie przyszłej chmielnickiej elektrowni jądrowej. W końcówce 1987 roku został uruchomiona pierwsza siłownia jądrowa. W przypadku drugiej, konstruowanie zainicjowano w 1983 roku. Docelowo jej uruchomienie planowano na koniec 1991 roku.

Analogicznie jak w przypadku pozostałych elektorowi jądrowych w Ukrainie, dalsze prace zostały zatrzymane przez decyzję Rady Najwyższej w 1990 roku. Budowę drugiego reaktora wznowiono trzy lata później, jednakże działania były prowadzone w wolnym tempie. Dopiero w pod koniec 2002 roku nastąpiło przyśpieszenie – siłownię oddano do użytku w połowie 2004 roku.

W drugiej połowie 2012 roku rząd Ukrainy podjął decyzję o powrocie do koncepcji rozbudowy chmielnickiej elektrowni jądrowej o dwa kolejne bloki energetyczne. Pierwotnie budowa miała być prowadzona przy współpracy z rosyjską firmą Rosatom, jednakże kooperacja została zerwana w 2014 roku. Strona ukraińska wskazywała, że (ówcześni) rosyjscy partnerzy nie wywiązują się ze swoich zobowiązań ujętych w umowie. W 2018 roku zadecydowano, iż kolejne bloki zostaną dokończone przez ukraińskie firmy, a reaktory WWER-1000 dostarczy czeska firma Škoda JS. Jednakże w późniejszym czasie zrewidowano te plany – w 2021 roku Ukraińcy podpisali umowę z amerykańską firmą Westinghouse Electric Company na dokończenie budowy opisywanych bloków energetycznych.

Południowoukraińska EJ

Wznoszenie Jużno-Ukraińskiej elektrowni jądrowej zainicjowano w 1975 roku. Obiekt był budowany w tym samym czasie, co pobliskie miasto Jużnoukrajinśk (ukr. Южноукраїнськ) nad rzeką Boh (ukr. Південний Буг, dosł. Południowy Bug) w obwodzie mikołajowskim. Pierwszy blok jądrowy został uruchomiony na wiosnę 1982 roku, następny rozpoczął działanie trzy lata później, w styczniu 1985 roku, natomiast ostatnia siłownia weszła do użytku we wrześniu 1989 roku.

Co ciekawe, dotychczasowa nazwa kompleksu – Jużno-Ukraińska Elektrownia Jądrowa – została zmieniona przez państwowe przedsiębiorstwo Energoatom w kwietniu 2022 roku na Południowoukraińską Elektrownię Jądrową. Wprowadzona zmiana została oficjalnie zaaprobowana przez rząd w Kijowie w pod koniec września tego samego roku.

Zaporoska EJ

Geneza powstania Zaporoskiej Elektrowni Jądrowej sięga do 1978 roku. Wtedy pojęto decyzję o budowie kompleksu energetycznego nad Zbiornikiem Kachowskim, niedaleko miasta Enerhodar (ukr. Енергодар) w obwodzie zaporoskim. Prace nad wzniesieniem siłowni jądrowych podjęto w 1981 roku. W okresie od 1984 do 1987 stopniowo uruchamiano kolejne bloki reaktorów w liczbie cztery. Następny reaktor rozpoczął działalność w 1989 roku, a ostatni – szósty, dopiero w 1995 roku (po zniesieniu wskazanego wcześniej moratorium na budowę obiektów jądrowych na Ukrainie).

Obecnie z powodu rosyjskiej pełnoskalowej inwazji na Ukrainę w lutym 2022 roku sytuacja wokół Zaporoskiej Elektrowni Jądrowej pozostaje napięta. Opisywany kompleks został zajęty przez wojska Federacji Rosyjskiej 4 marca 2022 roku (o czym na bieżąco pisaliśmy na naszej stronie na platformie Facebook) w czasie walk o pobliskie miasto Enerhodar.

Do dnia dzisiejszego (końcówka kwietnia 2023 roku) elektrownia znajduje się pod kontrolą rosyjską, gdzie oddziały okupacyjne urządziły sobie bazę wojskową, co stanowi pogwałcenie wszelkich zasad międzynarodowego bezpieczeństwa jądrowego. W przededniu wkroczenia wojsk rosyjskich do Zaporoskiej EJ opublikowaliśmy artykuł, w którym wskazywaliśmy dlaczego w tym wypadku nie będzie powtórki z Czarnobyla.

O aktualnej sytuacji w Zaporoskiej Elektrowni Jądrowej na bieżąco informuje ukraińskie przedsiębiorstwo zajmujące się energią jądrową Energoatom, którego pracownicy nadal, po mimo nacisków rosyjskich i zagrożenia dla własnego życia, wykonują swoją pracę w kompleksie elektrowni, starając się zachować kontrolę oraz bezpieczeństwo obiektów.

Ponadto Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej wysyła swoje inspekcje do opisywanej elektrowni, w celu bezpośredniego monitorowania warunków na miejscu. O prowadzonych kontrolach MAEA (i ich utrudnianiu przez stronę rosyjską) niejednokrotnie wspominaliśmy w naszych aktualnych podsumowaniach dotyczących Ukrainy.

Marzenia rozbite w drobny… atom

W tym miejscu musimy na chwilę powrócić do Czarnobyla, ponieważ to właśnie kwietniowa katastrofa poskutkowała zatrzymaniem budowy kolejnych kompleksów elektrowni jądrowych w Ukrainie.

W 1970 rozpoczęto budowę kompleksu elektrowni jądrowej w Czarnobylu. Docelowo miało powstać sześć bloków energetycznych. Pierwsza siłownia jądrowa rozpoczęła swoją pracę w 1977 roku. Kolejny blok wystartował w 1978 roku, następny w 1982. Z kolei niesławny czwarty reaktor został uruchomiony w 1984 roku. To właśnie incydent w tym bloku energetycznym w nocy z 25 na 26 kwietnia 1986 roku spowodował poważne skutki dla polityki jądrowej, nie tylko na obszarze samej Ukrainy, ale również na całym świecie.

Między innymi z powodu katastrofy podjęto decyzję o stopniowym wygaszaniu elektrowni w Czarnobylu. Blok pierwszy pracował do 1996 roku, reaktor numer 3 został wyłączony cztery lata później. W przypadku siłowni numer dwa została ona zatrzymana w 1991 roku po pożarze w maszynowni, który zniszczył dach wspomnianego kompleksu. Budowa pozostałych bloków – 5 i 6 została powstrzymana po awarii w 1986 roku.

Wydarzenia z kwietnia 1986 roku w Czarnobylu gwałtownie wyhamowały dynamiczny rozwój energii jądrowej w Ukrainie. Wiele planowanych oraz budowanych kompleksów zostało porzuconych. Ich historię przedstawiłem w dalszej części tegoż artykułu

Charkowska EJ

Koncepcję wzniesienia elektrowni jądrowej w pobliżu miejscowości Birki (ukr. Бірки) w obwodzie charkowskim opracowano na początku lat 80. XX wieku. Miała to być tańsza alternatywa dla produkcji energii elektrycznej, w porównaniu do wytwarzania jej w elektrowniach węglowych, do których surowce były sprowadzane z dalekiej Syberii.

Według wstępnych ustaleń elektrownia w obwodzie charkowskim miała być wyposażona w dwa reaktory WWER-1000, a docelowo w cztery. Swoją pracę pierwsze siłownie miały rozpocząć odpowiednio w 1993 i 1995 roku. Samą budowę kompleksu zainicjowano w 1986 roku. Aczkolwiek z powodu katastrofy w Czarnobylu, a następnie wprowadzenia moratorium na konstruowanie kolejnych elektrowni w 1990 roku, wstrzymano wznoszenie siłowni jądrowych. Do tej pory na terenie niedokończonej elektrowni wybudowano infrastrukturę drogową, a także budynki mieszkalne i administracyjne.

Odeska EJ

Elektrownię jądrową planowano również wznieść w rejonie miasta Tepłodar (ukr. Теплодар) w obwodzie odeskim. Wstępne założenia konstrukcji określono na początku lat 80. XX wieku. Elektrownia miała składać się z dwóch reaktorów WWER-1000. Przygotowania do budowy zostały jednak wstrzymane po katastrofie w Czarnobylu. W XXI wieku ukraińskie państwowe przedsiębiorstwo Energoatom rozważało powrót do budowy omawianej elektrowni, jednakże wydarzenia z lutego 2022 roku stawiają pod znakiem zapytania powyższe plany.

Czerhyńska EJ

W 1970 roku Komitet Centralny Komunistycznej Partii Ukrainy podjął decyzję o budowie elektrowni kondensacyjnej w rejonie miasta Czehryń w obwodzie czerkaskim. Równocześnie z powstawaniem kompleksu energetycznego prowadzono prace mające na celu tworzenie miasta Orbita (ukr. Орбіта), dla pracowników nowego źródła zasilania. W trakcie budowy elektrowni wprowadzono wiele zmian w projekcie, aż w 1981 roku została zawieszona. Dwa lata później Ministerstwo Energetyki ZSRR zadecydowało o wzniesieniu elektrowni jądrowej w miejsce dotychczasowej budowy elektrowni kondensacyjnej w rejonie Czehryńska.

Faktyczne prace budowlane ruszyły w 1985 roku i trwały do 1989 roku, gdy rząd ZSRR pod naciskiem opinii społecznej zrezygnował z koncepcji postawienia czerhyńskiej elektrowni jądrowej. Zarówno miasto jak i niedoszła elektrownia podzieliły ten sam los – stały się niemalże opuszczonymi ruinami. W samej miejscowości Orbita ma rezydować około 160 (sic!) mieszkańców. Docelowo miało tam mieszkać 20 tysięcy osób. Do wątku wznowienia budowy czerhyńskiej elektrowni jądrowej kilkukrotnie wracał rząd Ukrainy. Pierwsze propozycje pojawiły się w 2005 roku, jednak nic z tego nie wyszło. Kolejne pomysły przedstawiono w 2022 roku, jednakże z powodu rosyjskiej agresji nie wiadomym jest, czy będą one realizowane.

Krymska EJ

Prace projektowe nad budową elektrowni jądrowej na Półwyspie Krymskim rozpoczęto jeszcze w 1968 roku. Ostatecznie wybrano lokalizację niedaleko miasta Szczołkine (ukr. Щолкіне) w pobliżu słonego Jeziora Aktaśkego (ukr. Актаське), które miało być również zbiornikiem chłodzącym dla powstającego kompleksu. Wznoszenie ogólnego kompleksu towarzszącego rozpoczęto w 1975 roku, a pracę przy budowie samej elektrowni zainicjowano w 1982 roku. Docelowo miały postać cztery bloki energetyczne z reaktorami WWER-1000. Zgodnie z harmonogramem pierwsza siłownia jądrowa miała wystartować w 1989 roku.

Budowa została jednak wstrzymana w 1987 roku, z powodu nasilającego się kryzysu gospodarczo-finansowego w ZSRR, a także katastrofy w Czarnobylskiej elektrowni jądrowej w kwietniu 1986 roku. Ostatecznie w 1989 roku powzięto decyzję o zaniechaniu dalszego wznoszenia elektrowni jądrowej na Półwyspie Krymskim.

Pomimo wstrzymania budowy, na terenie elektrowni prowadzono rozmaite wydarzenia. W drugiej połowie lat 90. XX wieku na terenie niedoszłego kompleksu jądrowego organizowano festiwal muzyki elektronicznej o nazwie „Riespublika Kazantip”. Oprócz tego duński dźwig „Kroll”, który pierwotnie miał służyć do montażu reaktora jądrowego, stał się obiektem do wykonywania ekstremalnych skoków ze spadochronem (tzw. BASE jumping).

Pod względem prawnym w 2004 roku niedoszła krymska elektrownia jądrowa została przekazana Radzie Ministrów Republiki Autonomicznej Krymu przez ukraińskie Ministerstwo Paliw i Energii. Władze autonomii krymskiej musiały jednak sprzedać cały kompleks, w celu znalezienia funduszy na rozwiązanie problemów społecznych oraz ekonomicznych, trapiących rejon miasta Szczołkine.

W 2006 roku ukraińskie władze zaproponowały, aby tereny porzuconej elektrowni przekształcić w obszar pilotażowego projektu parku przemysłowego o nazwie „Shcholkine Industrial Park”. Faktyczne działania w tej materii rozpoczęto dwa lata później. Realizacja projektu została wstrzymana w lutym 2014 roku, gdy nieoznakowani żołnierze Federacji Rosyjskiej dokonali nielegalnej aneksji Półwyspu Krymskiego.

W ramach ciekawostki na marginesie dodajmy, że kompleks elektrowni jądrowej na Krymie miał zostać przeniesiony do świata wirtualnego – pierwotnie twórcy gry S.T.A.L.K.E.R ze studia GSC Game World planowali osadzić wydarzenia z pierwszej części właśnie na obszarze wokół krymskiej elektrowni. Jak jednak wiadomo, ostatecznie główny protagonista gry rozpoczął swoją przygodę w wirtualnej Czarnobylskiej Zonie.

Co przyniesie przyszłość?

Jaki los czeka dotychczas istniejące, a także niefunkcjonujące elektrownie jądrowe w Ukrainie? Na tan moment nie da się udzielić jednoznacznej odpowiedzi. Przede wszystkim trzeba wskazać tu na tzw. „mgłę wojny” (ang. fog of war), która „spowija” przyszłość całego państwa ukraińskiego, z powodu nieuzasadnionej inwazji federacji Rosyjskiej. Na chwilę obecną niepewny los pozostaje także Zaporoskiej EJ, która na dzień dzisiejszy wciąż jest kontrolowana przez rosyjskich okupantów.

Aczkolwiek w kwestii samego rozwoju energetyki jądrowej w Ukrainie są prowadzone działania ku temu zmierzające. W drugiej połowie kwietnia 2023 roku państwowe przedsiębiorstwo zajmujące się energią atomową Energoatom podpisało porozumienie z amerykańską firmą Holtec International. Umowa dotyczy współpracy przy budowie 20 małych reaktorów modułowych SMR-160, które rozpoczną zasilanie ukraińskiej sieci energetycznej do marca 2029 roku.

Jednakże w roku bieżącym Ukraińcy będą musieli przede wszystkim zmierzyć się z wydatkami na podstawowe usługi i pomoc socjalną dla mieszkańców państwa. Perspektywa postawienia nowych elektrowni jądrowych lub reaktorów modułowych w Ukrainie pozostaje więc kwestią bardzo daleką. Na ten moment jesteśmy zobligowani życzyć Ukrainkom i Ukraińcom szybkiego zwycięstwa oraz odbudowy gospodarki.

Za prowadzenie konsultacji merytorycznych (dotyczących konstrukcji reaktorów jądrowych) w trakcie pisania powyższego artykułu dziękuję panu Danielowi Cłapa.