Ukraiński upór. Część V. Krym (1991-1995). Akt 1

Krym pojawił się na czołówkach mediów tradycyjnych oraz społecznościowych w lutym 2014 roku, gdy tzw. „zielone ludzki”, czyli nieoznakowani rosyjscy żołnierze dokonali agresji oraz nielegalnej aneksji półwyspu. Nie była to jednak pierwsza sytuacja w historii, gdy Rosja chciała oderwać opisywany obszar. Wcześniej takie próby miały miejsce w latach 90. XX wieku. Niniejszy tekst będzie poświęcony tamtejszym wydarzeniom.

Ze względu na długość tekstu dotyczącego zagadnienia wskazanego w temacie, został on podzielony na dwa akty. Kolejny pojawi się w najbliższym czasie i będzie dostępny pod tym linkiem. W celu ułatwienia nawigowania, odpowiedni odnośnik zostanie także umieszczony na końcu niniejszego opracowania.

Na marginesie warto odnotować, że sam wątek Półwyspu Krymskiego niejednokrotnie pojawiał się na łamach Mówiąc Wprost. Szerzej pisałem o omawianej kwestii chociażby w tekście poświęconym propagandowym potyczkom w Donbasie.

Przed rozpoczęciem omówienia pierwszych prób zagrabienia od Ukrainy Półwyspu Krymskiego przez Federację Rosyjską warto pokrótce przypomnieć najnowszą historię Krymu – jak znalazł się w obrębie współczesnych granic Ukrainy?

Krym w granicach Ukraińskiej Sowieckiej Republiki Radzieckiej

Dnia 19 lutego 1954 roku Prezydium Rady Najwyższej ZSRR przyjęło dekret „O przeniesieniu obwodu krymskiego z RFSRR (Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej) do Ukraińskiej SRR”. Stało się to zgodnie z wolą ówczesnego Sekretarza generalnego KC KPZR Nikity Chruszczowa.

Wydarzenie zostało przygotowane w ramach uczczenia 300. rocznicy ugody perejasławskiej. Jako oficjalne uzasadnienie dla zmiany przynależności Krymu do jednej z republik ZSRR wskazano, iż Ukraina oraz Półwysep Krymski posiadają bliskie powiązania gospodarcze oraz kulturowe. Ponadto uwzględniono położenie terytorialne oraz rozwój infrastruktury.

W rzeczywistości Krym został przeniesiony ze względów politycznych. Chruszczow uważał, że poprzez przekazanie Krymu Ukraińskiej SRR wzmocni rosyjską kontrolę nad tą sowiecką republiką. Dołączenie Krymu do Ukrainy, na którym większość mieszkańców stanowili Rosjanie, miało spowodować osłabienie spoistości narodu ukraińskiego. Analogiczne operacje wykonywano w przypadku innych sowieckich republik – krajów nadbałtyckich, gdzie po drugiej wojnie światowej masowo osiedlano obywateli rosyjskojęzycznych.

Postzimnowojenny nowy (nie)ład

24 sierpnia 1991 roku Rada Najwyższa Ukraińskiej SRR w odpowiedzi na niepokoje trwające w Moskwie, w postaci puczu Janajewa, uchwaliła Akt Ogłoszenia Niezależności Ukrainy. Dokument ten pod względem prawnym przywrócił status niepoległej Ukrainy. Ostateczną decyzję o samostanowieniu państwa ukraińskiego mieli podjąć jego mieszkańcy w ogólnokrajowym niepodległościowym referendum, zorganizowanym 1 grudnia 1991 roku. Według oficjalnych statystyk za niepodległością określiło się 90% głosujących przy 82% frekwencji.

W przypadku Krymu w ostatnich miesiącach istnienia ZSRR, 20 stycznia 1991 roku zorganizowano referendum dotyczące przekształcenia obwodu krymskiego w Krymską Autonomiczną Socjalistyczną Republikę Radziecką (zniesioną w 1945 roku). Taką decyzję poparło 94% głosujących. W następstwie 12 lutego tego samego roku Rada Najwyższa Ukraińskiej SRR przyjęła ustawę „O przywróceniu Krymskiej Autonomicznej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej”. Po odtworzeniu omawianej jednostki terytorialnej 22 marca 1991 roku odbyło się pierwsze posiedzenie Rady Najwyższej Autonomicznej Republiki Krymu.

26 lutego 1992 roku jednostka terytorialna została przekształcona w Republikę Krymu, a następnie przemianowaną ją 21 września 1994 roku na Autonomiczną Republikę Krymu.

Na początku maja 1992 roku Rada Najwyższa Krymu przyjęła „Ustawę o państwowej niepodległości Krymu”, a także uchwałę dotyczącą wystąpienia do Prezydenta i Rady najwyższej Ukrainy w sprawie zawarcia umowy dwustronnej pomiędzy Republiką Krymu a państwem ukraińskim. Ponadto 6 maja 1992 roku Rada Najwyższa Krymu przyjęła Konstytucję. Według jej zapisów Krym został uznany za suwerenne państwo w obrębie Ukrainy.

Zapisy krymskiej konstytucji zostały jednak złagodzone w wyniku późniejszych rozmów prowadzanych z rządem w Kijowie. W wyniku porozumienia Rada Najwyższa Ukrainy przyjęła ustawę „O podziale władzy między władzami państwowymi Krymu i Ukrainy”.

Porozumienie między rządzącymi na półwyspie a metropolią nie trwało zbyt długo. W latach 1992-1993 wystąpił kryzys ekonomiczny w państwie ukraińskim, który pociągnął za sobą pauperyzację ludności, a co za tym idzie niezadowolenie społeczne.

W styczniu 1994 roku przeprowadzono wybory do Rady Najwyższej Krymu oraz tamtejszego prezydenta (zgodnie z zapisami wskazanej wcześniej krymskiej konstytucji). Wybory zdominowała frakcja separatystyczna, dążąca do zbliżenia z Federacją Rosyjską. Jej uosobieniem był nowo wybrany prezydent Półwyspu Jurij Mieszkow – zwyciężył on w wyborach z 72,9% poparciem wyborców.

Nowi przywódcy krymskiej autonomii rozpoczęli przepychanki polityczne na linii Krym-Kijów. Przywrócono pierwotną wersję konstytucji krymskiej z 1992 roku. W reakcji na takie działania Prezydent Ukrainy Leonid Krawczuk podpisał dekret o podporządkowaniu wszystkich organów ścigania znajdujących się na Krymie pod rząd centralny w metropolii. W związku z tym ruch separatystyczny na półwyspie znacząco osłabł – bez możliwości kontrolowania miejscowych funkcjonariuszy krymskie władze nie mogły stosować wariantów siłowych.

Napięcie wzrastało także wśród samej władzy autonomii krymskiej. Wspomniany prezydent Mieszkow nakazał rozwiązać tamtejszą Radę Najwyższą, jednakże decyzja ta spotkała się ze stanowczym sprzeciwem tego organu. Wykorzystując nieporozumienia na najwyższym szablu polityków na Krymie, Rada Najwyższa Ukrainy unieważniła Konstytucję Krymu z 1992 roku, wraz z urzędem prezydenta. Ponadto prezydent Ukrainy Leonid Kuczma wprowadził 30 marca 1995 roku dekret całkowicie podporządkowujący władze półwyspu pod rząd centralny w Kijowie. Po utracie władzy oraz stanowiska Juri Mieszkow wyjechał do Federacji Rosyjskiej.

Ostatecznie nowy status prawny Krymu jako autonomii w ramach Ukrainy określono w Konstytucji Ukrainy, wprowadzonej w 1996 roku oraz w Konstytucji Autonomicznej Republiki Krymu w 1998 roku. Mogłoby się wydawać, iż po uregulowaniu statusu prawnego sytuacja na półwyspie została ustabilizowana. Tak jednak się nie stało – większość mieszkańców Krymu nadal stanowili Rosjanie (około 60% według spisu z 2001 roku), którzy byli „karmieni” antyukraińską propagandą, w wyniku rozwinięcia rosyjskiej sieci telewizyjnej na półwyspie.

Flota niezgody

Według ustaleń z 30 grudnia 1991 roku państwa powstałe po rozpadzie ZSRR miały samodzielnie kształtować własne siły zbrojne, bazując na oddziałach stacjonujących na ich terytorium do tej pory. Wyjątek stanowiły siły strategiczne, które miały znaleźć się pod kolektywnym dowództwem Sił Zbrojnych Wspólnoty Niepodległych Państw.

Pojawił się więc zgrzyt na linii Kijów-Moskwa z powodu braku klarownego stanowiska wobec Floty Czarnomorskiej, stacjonującej w porcie w Sewastopolu na Półwyspie Krymskim. Strona ukraińska chciała w pełni przejąć to zgrupowanie, lub przynajmniej dokonać jego podziału po połowie, ze względu na to, iż znajdowało się ono na obszarze terytorialnym Ukrainy.

Z kolei Federacja Rosyjska twierdziła, iż Flota Czarnomorska stanowi związek operacyjno-strategiczny, który powinien pozostając pod jej pełną kontrolą, z ramienia dowództwa Wspólnoty Niepoległych Państw.

Pod względem prawnym zarówno Kijów, jak i Moskwa chciały włączyć Flotę Czarnomorską do swoich struktur wojskowych. Dnia 5 kwietnia 1992 roku prezydent Ukrainy podpisał dekret w tej sprawie, natomiast podobny dokument wystosował przywódca Rosji zaledwie dwa dni później. Wciąż kwestia zgrupowania pozostawała jednak nierozstrzygniętą. 

Oba kraje rozpoczęły rozmowy negocjacyjne. Dnia 3 sierpnia 1992 roku po spotkaniu prezydentów Borysa Jelcyna i Leonida Krawczuka określono, że flota zostanie podzielona po połowie. Czas trwania dalszych negocjacji oraz debat działał na niekorzyść strony ukraińskiej – część oficerów floty nie chciała podporządkować się władzy w Kijowie (więcej na ten temat w drugiej części opracowania). Co więcej, Rosjanie chcieli, by miasto Sewastopol zostało pod pełną kontrolą Federacji Rosyjskiej.

Ostatecznie 9 czerwca 1995 roku określono następujący podział floty: Marynarka Wojenna Ukrainy miała otrzymać 18,3% okrętów, a 81,7% miało przypaść Marynarce Wojennej Federacji Rosyjskiej. W przypadku baz morskich strona ukraińska otrzymała porty w Izmaił, Odessie, Oczakowie, Kerczu, Donuzławie oraz Bałakławie, a także 10 baz lotnictwa morskiego. Z kolei w kwestii Federacji Rosyjskiej została jej wydzierżawiona baza w Sewastopolu na 20 lat. Oprócz tego Rosjanie mogli utrzymywać do 103 okrętów wokół Krymu (w tym 14 podwodnych), 22 samoloty wojskowe oraz opancerzone wozy bojowe (do 132) wraz ze wsparciem artyleryjskim (24 sztuki) do ochrony baz na lądzie.

Ciąg dalszy nastąpi…

W tym momencie zatrzymujemy się w narracji dotyczącej sporu wokół Krymu oraz Floty Czarnomorskiej. Jej kontynuacja będzie prowadzona dalej, w najbliższej przyszłości, w kolejnej części tekstu, do którego odsyłam w tym miejscu.